Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Legnicy - Dieta w trakcie chemioterapii i radioterapii

Chorzy najczęściej skarżą się na utratę apetytu, nudności, wymioty, zaburzenia odczuwania smaku i zapachu, suchość i ból w jamie ustnej, biegunki, zaparcia, zapalenia i owrzodzenia przewodu pokarmowego lub osłabienie. Zalecenia żywieniowe należy modyfikować w zależności od rodzaju i nasilenia dolegliwości, przy czym mogą wymagać konsultacji u specjalisty w zakresie dietoterapii chorób nowotworowych, a także wsparcia farmakologicznego.

Zalecenia żywieniowe

Dieta w tym okresie powinna spełniać następujące funkcje: nie dopuszczać do niedożywienia, uaktywnić odporność, poprawić przemianę materii oraz chronić narządy wewnętrzne narażone na uszkodzenia na skutek chemio i radioterapii.
Prawidłowe odżywianie jest gwarancją lepszego rokowania zdrowotnego. Dobrze odżywiony, mocniejszy organizm ma więcej sił, aby walczyć z chorobą. Odpowiednia dieta pomoże zwiększyć odporność organizmu i zwiększa szansę na wyleczenie. Usprawnia również przemianę materii, odkwasi organizm, zregeneruje błonę śluzową przewodu pokarmowego i poprawi funkcjonowanie wątroby, trzustki i nerek.

Ogólne zasady diety

Brak jest jednakowych zasad żywienia w chorobie nowotworowej – dobór konkretnej diety uzależniony jest od tego, w jakim narządzie toczy się proces chorobowy i w jakim stopniu jest zaawansowany. Najważniejsze aspekty diety w trakcie chemioterapii i radioterapii:

• dieta powinna być łatwo strawna, możliwie jak najbardziej urozmaicona,
• produkty dostarczające białka powinny znajdować się w każdym posiłku (chude mięso, chude ryby, chude mleko i przetwory mleczne, jaja),
• zaleca się aby dieta dostarczała zwiększoną, ilość warzyw i owoców (minimum 500g dziennie) połowa z nich powinna być w postaci świeżej, ale jeśli powoduje to jakieś dolegliwości należy je gotować lub sporządzać z nich zupy, musy, soki przecierane, kisiele itp.,
• należy unikać spożywania surowego mleka,
• jeżeli w okresie leczenia wszystkie produkty mleczne są źle tolerowane, należy je czasowo wyłączyć z diety,
• należy ograniczyć ilość tłuszczu w diecie (wybierać chude produkty a do potraw dodawać niewielkie ilości oleju rzepakowego, lnianego lub oliwy z oliwek),
• nie zaleca się spożywania czekolady i słodyczy,
• jeżeli pacjent chudnie zaleca się podawanie małych przekąsek, w przerwach pomiędzy posiłkami (owoce, budynie, kisiele, kanapki) można wspomagać dietę przeznaczonymi do tego celu preparatami odżywczymi,
• podczas odczuwania wstrętu do jedzenia należy przygotować pacjentowi niewielkie posiłki stanowiące skondensowane źródło energii i niezbędnych składników. Efekt ten można osiągnąć dodając do zup i sałatek warzywnych kasze, ryż, makaron, ziemniaki, mięso, jaja niewielką ilość oleju rzepakowego lub masła. Do deserów i twarogu dodawać mielone orzechy i suszone drobno posiekane suszone owoce,
• w przypadku niechęci do spożywania mięsa lub ryb należy je zmielić i dodawać do potraw. Mięso czerwone zastąpić drobiowym - na ogół jest ono lepiej tolerowane,
• metaliczny posmak mięsa należy neutralizować poprzez dodatek ziół i przypraw, świeżego ananasa, soku z cytryny, sosów warzywnych, żurawiny i borówki lub marynowanie w oliwie i ziołach przed przyrządzeniem,
• w potrawach przestudzonych lub nawet chłodnych, odczuwanie zmiany smaku, zapachu oraz nudności jest mniej nasilone,
• należy unikać spożywania ulubionych potraw przed zabiegami leczniczymi, ponieważ kojarzone mogą być one z leczeniem,
• powinno zwiększyć się ilość wypijanych napojów ze względu na występujące problemy np.: nadmierną suchością w jamie ustnej, wymioty, zaparcia i biegunki,
• w przypadku zaparć należy spróbować stopniowo zwiększać ilość pełnoziarnistego pieczywa, płatków zbożowych, otrąb, kasz, brązowego ryżu oraz surowych warzyw i owoców świeżych i suszonych (śliwki, morele, jabłka),
• przy problemach z biegunkami przez 1 – 2 dni ma zastosowanie dieta kleikowa oraz dostarczanie organizmowi dużej ilości płynów, w przypadku uzyskania poprawy należy stopniowo włączać pokarmy stałe, na początek niewielkie ilości, co 2 – 3 godziny (biały ryż, gotowane ziemniaki i marchew, mus z bananów, pieczonych jabłek, brzoskwiń, jajo na miękko, gotowana pierś z kurczaka lub indyka, łagodnie przyprawione zupy.

Bezwzględnie należy wykluczyć żywność zawierającą sorbitol – ma działanie przeczyszczające (słodziki, gumy do żucia, słodycze, napoje słodzone, dżemy, galaretki, płatki śniadaniowe, produkty dla osób z cukrzycą).
Jeżeli przyczyną biegunki są mleko i jego przetwory, należy wykluczyć je do czasu ustabilizowania pracy jelit.
Zaleca się warzywa i owoce surowe zastąpić gotowanymi. Podczas biegunek nie wskazane są buraki czerwone, warzywa kapustne i cebulowe, śliwki, owoce cytrusowe i suszone, sok jabłkowy i gruszkowy,

• w trakcie pojawienia się trudności z połykaniem i zapaleniem błony śluzowej jamy ustnej, należy pacjentowi podawać potrawy w postaci przetartej, papkowatej. Konieczne jest wykluczenie z diety wszystkich produktów suchych , chrupiących i o ostrych krawędziach,
• potrawom, które wydają się gorzkie lub kwaśne można zmienić smak przez dodanie miodu lub dojrzałych owoców,
• nudności mogą ustąpić po zjedzeniu odrobiny czegoś kwaśnego (np. kiszonej kapusty lub ogórków), do napojów można dodać sok z cytryny lub imbir,
• w przypadku niektórych nowotworów układu krwiotwórczego, konieczne może okazać się wyłączenie produktów zawierających gluten (produkty wytwarzane z pszenicy, żyta, owsa, jęczmienia). Stosując tego rodzaju dietę w czasie napromieniowania i miesiąc po jego zakończeniu można uniknąć wielu nieprzyjemnych objawów niepożądanych. Wykluczone produkty zastępuje się ryżem, kukurydzą, gryką, amarantusem i ziemniakami,
• w przypadku nasilonych biegunek lub wymiotów, utrzymujących się dłużej niż jedną dobę, koniecznie należy skontaktować się z lekarzem, ze względu na możliwość szybkiego odwodnienia,
• wybierać właściwe techniki przyrządzania posiłków – gotowanie w wodzie i na parze, duszenie bez tłuszczu, pieczenie w foli aluminiowej lub rękawie foliowym, naczyniach żaroodpornych,
• dozwolony tłuszcz dodawać do gotowych potraw,
• należy jeść powoli, dokładnie przeżuwając,
• zaleca się spożywanie około 2 l płynów dziennie,
• z diety należy eliminować produkty tłuste, wędzone, konserwowane, marynowane, solone, alkohol, margaryny, masło roślinne, czerwone mięso,
• zaleca się stosowanie ziół: bazylię, cząber, kminek, kolendrę, lubczyk, majeranek, melisę, miętę pieprzową, rzeżuchę, szałwię, trybulę, kardamon, cynamon, goździki, imbir, gałkę muszkatałową, ziele angielskie, anyż,
• należy przestrzegać środków ostrożności w celu uniknięcia zanieczyszczenia żywności:

1. myć często ręce (np. pomiędzy przygotowywaniem różnych składników potrawy – mięso, warzywa, ryby itd.),
2. utrzymywać w czystości blat kuchenny, naczynia, deski kuchenne, przybory kuchenne,
3. wymieniać często ściereczki i gąbki kuchenne,
4. rozmrażać mrożonki w lodówce, nie na blacie kuchennym,
5. sprawdzać daty przydatności do spożycia na kupowanych produktach żywnościowych.

Zalecenia żywieniowe dla pacjentów chorujących na ostrą białaczkę szpikową (oparto na informacji otrzymanej z oddziału Kliniki Transplantacji Szpiku we Wrocławiu oraz z „Przewodnika dla pacjentów po przeszczepie szpiku" wydanie IV – Katowice 2006 pod redakcją prof. dr hab. n. med. Jerzego Hołowieckiego).

Produkty dozwolone i przeciwwskazane w oddziale transplantacji szpiku:

Produkty i potrawy	Zalecane	Przeciwwskazane
Produkty  zbożowe	Chleb pszenny, bułki pszenne, kasze, makarony, ryż, płatki ryżowe.	Bułki słodkie (z serem, dżemem, makiem, lukrem);
Mięso, drób, ryby	Z indyka, z kurczaka, wołowe, wieprzowe -schab, polędwica, królik, ryby: dorsz, pstrąg strumieniowy, sola morszczuk, karmazyn, sandacz, mintaj. Potrawy gotowane, pieczone w folii lub naczyniach żaroodpornych. Wędliny drobiowe, parzone, parówki cienkie drobiowe z zawartością mięsa powyżej 65%, szynka z drobiu, polędwica z drobiu.	Tłuste gatunki: wieprzowina, baranina, kaczki, gęsi, Tłuste ryby: węgorz, tłusty karp, łosoś, sum   Potrawy smażone z mięsa, drobiu i ryb, marynowane, wędzone. Konserwy mięsne, rybne, pasztety, kiełbasy, grube parówki, surowe mięso, sałatki rybne,  mięsne, podroby
Warzywa i owoce	Kalafior, marchew, brokuły, ziemniaki, jabłka, brzoskwinie gotowane lub z puszki	Surowe warzywa i owoce
Nabiał	Mleko UHT, ser żółty w plasterkach, serek homogenizowany w ograniczonych ilościach ser twarogowy,	Mleko świeże bez przegotowania, kefiry, jogurty, śmietana, jajka, majonez
Zupy	Zabielane mlekiem UHT. Jarzynowa, kalafiorowa, chudy rosół (bez dodatku świeżego koperku  i  natki  pietruszki) ziemniaczana, ryżowa, krupnik., rosół jarski.	Kapuśniak,  grochówka, botwinka, grzybowa, tłuste rosoły, Zupy zaprawiane śmietaną,        i z zasmażką, tłuste , zawiesiste na wywarach kostnych i mięsnych.
II dania	Pierogi ruskie z minimalną ilością sera twarogowego bez cebuli i ostrych przypraw, kluski śląskie, pyzy ziemniaczane, kopytka, ryż z jabłkiem,  Dozwolone mięsa w postaci gotowanej, duszonej bez tłuszczu i pieczonej w rękawie foliowym lub naczyniu żaroodpornym	Potrawy kupowane w barach: gulasze, bigosy, pizza, frytki, hot dogi, hamburgery.
Napoje	Herbata, herbata owocowa, miętowa, siemię lniane, świeżo ugotowane kompoty z jabłek, soki niskosłodzone w małych kartonikach, kubuś marchwiowy, jabłkowy, woda mineralna niegazowana w małych opakowaniach, woda przegotowana, po konsultacji z lekarzem Coca – cola light	Mocna herbata, mocna kawa naturalna, czekolada, napoje gazowane, alkohol
Słodycze	Biszkopty, herbatniki, krakersy, paluszki, kisiele bez kawałów owoców.	Czekolada, cukierki czekoladowe, ciasta z kremem, ciastka z kremem, ciasta z polewą, pączki, bezy, chipsy
Tłuszcz	Masło, margaryna miękka, olej, oliwa, masło roślinne.	Smalec, margaryna twarda (kostka), słonina, boczek
Przyprawy	Zioła dodawane do gotowania i pieczenia, sól	Ketchup zrobiony w domu, musztarda, pikle, oliwki

Należy unikać wyrobów konserwowanych w domu (dżemy, owoce, mięsa, jarzyny), mogą one zawierać groźne bakterie i pleśnie, gdyż warunki konieczne dla prawidłowej sterylizacji są trudne do osiągnięcia w domu. Jeżeli na powierzchni jedzenia znajduje się nalot, należy je wyrzucić. Niewidzialne toksyny wnikają do jedzenia czyniąc cały produkt niebezpiecznym.
W celu zachowania bezpieczeństwa, nie należy nadziewać drobiu. Nadzienie należy ewentualnie upiec osobno.

Opracowanie:
Zdzisława Wiśniewska

Źródła:
Praktyczny podręcznik dietetyki – pod redakcją prof. dr hab. n. med. Mirosława Jarosza, wyd. Instytut Żywności i Żywienia
Dietetyka żywienie zdrowego i chorego człowieka – mgr Helena Ciborowska, mgr Anna Rudnicka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Żywienie a choroba nowotworowa – Poradnik dla pacjentów i ich rodzin – wyd Instytut Żywności i Żywienia