Dieta w trakcie chemioterapii i radioterapii
25 sierpnia 2021
Chemioterapia i radioterapia oddziałują nie tylko na nowotwór, ale również na zdrowe komórki organizmu w narządach sąsiadujących z nowotworem, dlatego leczenie to może powodować wiele działań niepożądanych i zanim przyniesie oczekiwany efekt może dojść do ograniczenia spożycia pokarmu i utraty masy ciała.
Chorzy najczęściej skarżą się na utratę apetytu, nudności, wymioty, zaburzenia odczuwania smaku i zapachu, suchość i ból w jamie ustnej, biegunki, zaparcia, zapalenia i owrzodzenia przewodu pokarmowego lub osłabienie. Zalecenia żywieniowe należy modyfikować w zależności od rodzaju i nasilenia dolegliwości, przy czym mogą wymagać konsultacji u specjalisty w zakresie dietoterapii chorób nowotworowych, a także wsparcia farmakologicznego.
Zalecenia żywieniowe
Dieta w tym okresie powinna spełniać następujące funkcje: nie dopuszczać do niedożywienia, uaktywnić odporność, poprawić przemianę materii oraz chronić narządy wewnętrzne narażone na uszkodzenia na skutek chemio i radioterapii.
Prawidłowe odżywianie jest gwarancją lepszego rokowania zdrowotnego. Dobrze odżywiony, mocniejszy organizm ma więcej sił, aby walczyć z chorobą. Odpowiednia dieta pomoże zwiększyć odporność organizmu i zwiększa szansę na wyleczenie. Usprawnia również przemianę materii, odkwasi organizm, zregeneruje błonę śluzową przewodu pokarmowego i poprawi funkcjonowanie wątroby, trzustki i nerek.
Ogólne zasady diety
Brak jest jednakowych zasad żywienia w chorobie nowotworowej – dobór konkretnej diety uzależniony jest od tego, w jakim narządzie toczy się proces chorobowy i w jakim stopniu jest zaawansowany. Najważniejsze aspekty diety w trakcie chemioterapii i radioterapii:
- dieta powinna być łatwo strawna, możliwie jak najbardziej urozmaicona,
- produkty dostarczające białka powinny znajdować się w każdym posiłku (chude mięso, chude ryby, chude mleko i przetwory mleczne, jaja),
- zaleca się aby dieta dostarczała zwiększoną, ilość warzyw i owoców (minimum 500g dziennie) połowa z nich powinna być w postaci świeżej, ale jeśli powoduje to jakieś dolegliwości należy je gotować lub sporządzać z nich zupy, musy, soki przecierane, kisiele itp.,
- należy unikać spożywania surowego mleka,
- jeżeli w okresie leczenia wszystkie produkty mleczne są źle tolerowane, należy je czasowo wyłączyć z diety,
- należy ograniczyć ilość tłuszczu w diecie (wybierać chude produkty a do potraw dodawać niewielkie ilości oleju rzepakowego, lnianego lub oliwy z oliwek),
- nie zaleca się spożywania czekolady i słodyczy,
- jeżeli pacjent chudnie zaleca się podawanie małych przekąsek, w przerwach pomiędzy posiłkami (owoce, budynie, kisiele, kanapki) można wspomagać dietę przeznaczonymi do tego celu preparatami odżywczymi,
- podczas odczuwania wstrętu do jedzenia należy przygotować pacjentowi niewielkie posiłki stanowiące skondensowane źródło energii i niezbędnych składników. Efekt ten można osiągnąć dodając do zup i sałatek warzywnych kasze, ryż, makaron, ziemniaki, mięso, jaja niewielką ilość oleju rzepakowego lub masła. Do deserów i twarogu dodawać mielone orzechy i suszone drobno posiekane suszone owoce,
- w przypadku niechęci do spożywania mięsa lub ryb należy je zmielić i dodawać do potraw. Mięso czerwone zastąpić drobiowym - na ogół jest ono lepiej tolerowane,
- metaliczny posmak mięsa należy neutralizować poprzez dodatek ziół i przypraw, świeżego ananasa, soku z cytryny, sosów warzywnych, żurawiny i borówki lub marynowanie w oliwie i ziołach przed przyrządzeniem,
- w potrawach przestudzonych lub nawet chłodnych, odczuwanie zmiany smaku, zapachu oraz nudności jest mniej nasilone,
- należy unikać spożywania ulubionych potraw przed zabiegami leczniczymi, ponieważ kojarzone mogą być one z leczeniem,
- powinno zwiększyć się ilość wypijanych napojów ze względu na występujące problemy np.: nadmierną suchością w jamie ustnej, wymioty, zaparcia i biegunki,
- w przypadku zaparć należy spróbować stopniowo zwiększać ilość pełnoziarnistego pieczywa, płatków zbożowych, otrąb, kasz, brązowego ryżu oraz surowych warzyw i owoców świeżych i suszonych (śliwki, morele, jabłka),
- przy problemach z biegunkami przez 1 – 2 dni ma zastosowanie dieta kleikowa oraz dostarczanie organizmowi dużej ilości płynów, w przypadku uzyskania poprawy należy stopniowo włączać pokarmy stałe, na początek niewielkie ilości, co 2 – 3 godziny (biały ryż, gotowane ziemniaki i marchew, mus z bananów, pieczonych jabłek, brzoskwiń, jajo na miękko, gotowana pierś z kurczaka lub indyka, łagodnie przyprawione zupy.
Bezwzględnie należy wykluczyć żywność zawierającą sorbitol – ma działanie przeczyszczające (słodziki, gumy do żucia, słodycze, napoje słodzone, dżemy, galaretki, płatki śniadaniowe, produkty dla osób z cukrzycą).
Jeżeli przyczyną biegunki są mleko i jego przetwory, należy wykluczyć je do czasu ustabilizowania pracy jelit.
Zaleca się warzywa i owoce surowe zastąpić gotowanymi. Podczas biegunek nie wskazane są buraki czerwone, warzywa kapustne i cebulowe, śliwki, owoce cytrusowe i suszone, sok jabłkowy i gruszkowy,
- w trakcie pojawienia się trudności z połykaniem i zapaleniem błony śluzowej jamy ustnej, należy pacjentowi podawać potrawy w postaci przetartej, papkowatej. Konieczne jest wykluczenie z diety wszystkich produktów suchych , chrupiących i o ostrych krawędziach,
- potrawom, które wydają się gorzkie lub kwaśne można zmienić smak przez dodanie miodu lub dojrzałych owoców,
- nudności mogą ustąpić po zjedzeniu odrobiny czegoś kwaśnego (np. kiszonej kapusty lub ogórków), do napojów można dodać sok z cytryny lub imbir,
- w przypadku niektórych nowotworów układu krwiotwórczego, konieczne może okazać się wyłączenie produktów zawierających gluten (produkty wytwarzane z pszenicy, żyta, owsa, jęczmienia). Stosując tego rodzaju dietę w czasie napromieniowania i miesiąc po jego zakończeniu można uniknąć wielu nieprzyjemnych objawów niepożądanych. Wykluczone produkty zastępuje się ryżem, kukurydzą, gryką, amarantusem i ziemniakami,
- w przypadku nasilonych biegunek lub wymiotów, utrzymujących się dłużej niż jedną dobę, koniecznie należy skontaktować się z lekarzem, ze względu na możliwość szybkiego odwodnienia,
- wybierać właściwe techniki przyrządzania posiłków – gotowanie w wodzie i na parze, duszenie bez tłuszczu, pieczenie w foli aluminiowej lub rękawie foliowym, naczyniach żaroodpornych,
- dozwolony tłuszcz dodawać do gotowych potraw,
- należy jeść powoli, dokładnie przeżuwając,
- zaleca się spożywanie około 2 l płynów dziennie,
- z diety należy eliminować produkty tłuste, wędzone, konserwowane, marynowane, solone, alkohol, margaryny, masło roślinne, czerwone mięso,
- zaleca się stosowanie ziół: bazylię, cząber, kminek, kolendrę, lubczyk, majeranek, melisę, miętę pieprzową, rzeżuchę, szałwię, trybulę, kardamon, cynamon, goździki, imbir, gałkę muszkatałową, ziele angielskie, anyż,
- należy przestrzegać środków ostrożności w celu uniknięcia zanieczyszczenia żywności:
- myć często ręce (np. pomiędzy przygotowywaniem różnych składników potrawy – mięso, warzywa, ryby itd.),
- utrzymywać w czystości blat kuchenny, naczynia, deski kuchenne, przybory kuchenne,
- wymieniać często ściereczki i gąbki kuchenne,
- rozmrażać mrożonki w lodówce, nie na blacie kuchennym,
- sprawdzać daty przydatności do spożycia na kupowanych produktach żywnościowych.
Zalecenia żywieniowe dla pacjentów chorujących na ostrą białaczkę szpikową (oparto na informacji otrzymanej z oddziału Kliniki Transplantacji Szpiku we Wrocławiu oraz z „Przewodnika dla pacjentów po przeszczepie szpiku" wydanie IV – Katowice 2006 pod redakcją prof. dr hab. n. med. Jerzego Hołowieckiego).
Produkty dozwolone i przeciwwskazane w oddziale transplantacji szpiku:
Produkty i potrawy |
Zalecane |
Przeciwwskazane |
Produkty zbożowe |
Chleb pszenny, bułki pszenne, kasze, makarony, ryż, płatki ryżowe. |
Bułki słodkie (z serem, dżemem, makiem, lukrem);
|
Mięso, drób, ryby |
Z indyka, z kurczaka, wołowe, wieprzowe -schab, polędwica, królik, ryby: dorsz, pstrąg strumieniowy, sola morszczuk, karmazyn, sandacz, mintaj. Potrawy gotowane, pieczone w folii lub naczyniach żaroodpornych. Wędliny drobiowe, parzone, parówki cienkie drobiowe z zawartością mięsa powyżej 65%, szynka z drobiu, polędwica z drobiu. |
Tłuste gatunki: wieprzowina, baranina, kaczki, gęsi, Tłuste ryby: węgorz, tłusty karp, łosoś, sum
Potrawy smażone z mięsa, drobiu i ryb, marynowane, wędzone. Konserwy mięsne, rybne, pasztety, kiełbasy, grube parówki, surowe mięso, sałatki rybne, mięsne, podroby |
Warzywa i owoce |
Kalafior, marchew, brokuły, ziemniaki, jabłka, brzoskwinie gotowane lub z puszki |
Surowe warzywa i owoce |
Nabiał |
Mleko UHT, ser żółty w plasterkach, serek homogenizowany w ograniczonych ilościach ser twarogowy, |
Mleko świeże bez przegotowania, kefiry, jogurty, śmietana, jajka, majonez |
Zupy |
Zabielane mlekiem UHT. Jarzynowa, kalafiorowa, chudy rosół (bez dodatku świeżego koperku i natki pietruszki) ziemniaczana, ryżowa, krupnik., rosół jarski. |
Kapuśniak, grochówka, botwinka, grzybowa, tłuste rosoły, Zupy zaprawiane śmietaną, i z zasmażką, tłuste , zawiesiste na wywarach kostnych i mięsnych.
|
II dania |
Pierogi ruskie z minimalną ilością sera twarogowego bez cebuli i ostrych przypraw, kluski śląskie, pyzy ziemniaczane, kopytka, ryż z jabłkiem, Dozwolone mięsa w postaci gotowanej, duszonej bez tłuszczu i pieczonej w rękawie foliowym lub naczyniu żaroodpornym |
Potrawy kupowane w barach: gulasze, bigosy, pizza, frytki, hot dogi, hamburgery. |
Napoje |
Herbata, herbata owocowa, miętowa, siemię lniane, świeżo ugotowane kompoty z jabłek, soki niskosłodzone w małych kartonikach, kubuś marchwiowy, jabłkowy, woda mineralna niegazowana w małych opakowaniach, woda przegotowana, po konsultacji z lekarzem Coca – cola light |
Mocna herbata, mocna kawa naturalna, czekolada, napoje gazowane, alkohol |
Słodycze |
Biszkopty, herbatniki, krakersy, paluszki, kisiele bez kawałów owoców. |
Czekolada, cukierki czekoladowe, ciasta z kremem, ciastka z kremem, ciasta z polewą, pączki, bezy, chipsy |
Tłuszcz |
Masło, margaryna miękka, olej, oliwa, masło roślinne. |
Smalec, margaryna twarda (kostka), słonina, boczek |
Przyprawy |
Zioła dodawane do gotowania i pieczenia, sól |
Ketchup zrobiony w domu, musztarda, pikle, oliwki |
Należy unikać wyrobów konserwowanych w domu (dżemy, owoce, mięsa, jarzyny), mogą one zawierać groźne bakterie i pleśnie, gdyż warunki konieczne dla prawidłowej sterylizacji są trudne do osiągnięcia w domu. Jeżeli na powierzchni jedzenia znajduje się nalot, należy je wyrzucić. Niewidzialne toksyny wnikają do jedzenia czyniąc cały produkt niebezpiecznym.
W celu zachowania bezpieczeństwa, nie należy nadziewać drobiu. Nadzienie należy ewentualnie upiec osobno.
Opracowanie:
Zdzisława Wiśniewska
Źródła:
Praktyczny podręcznik dietetyki – pod redakcją prof. dr hab. n. med. Mirosława Jarosza, wyd. Instytut Żywności i Żywienia
Dietetyka żywienie zdrowego i chorego człowieka – mgr Helena Ciborowska, mgr Anna Rudnicka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Żywienie a choroba nowotworowa – Poradnik dla pacjentów i ich rodzin – wyd Instytut Żywności i Żywienia